Odszkodowanie za niesłuszne skazanie

Zgodnie z treścią art 552 paragraf 1 oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść.

Przepis art. 552 § 1 k.p.k. kształtuje odpowiedzialność Skarbu Państwa na zasadzie ryzyka, a jednocześnie wyraźnie ogranicza zakres tej odpowiedzialności do ściśle określonych w nim wypadków. Warunkiem możliwości dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za poniesioną szkodę lub krzywdę wynikłą z wykonania względem oskarżonego w całości lub w części kary jest wzruszenie prawomocnego wyroku skazującego w trybie kasacji albo wznowienia postępowania.

W sytuacji uniewinnienia skazanego, umorzenia wobec niego postępowania lub skazania go na łagodniejszą karę w rezultacie rozpoznania nadzwyczajnego środka zaskarżenia na Skarbie Państwa ciąży, z mocy art. 552 § 1 i 2, obowiązek odszkodowania także za zaliczone uprzednio na poczet kary tymczasowe aresztowanie. Przesłanką ku temu jest już samo uchylenie lub zmiana prawomocnego orzeczenia skazującego. Niesłuszność takiego tymczasowego aresztowania nie podlega odrębnemu badaniu, gdyż zaświadcza o niej sama niesłuszność skazania. Założenie zatem, że inaczej dokonuje się oceny słuszności tymczasowego aresztowania w zależności od tego, czy roszczenie odszkodowawcze opiera się na przesłankach określonych w art. 552 § 1 lub § 2 czy też na przesłance, o której mowa w § 4 tego artykułu, świadczyłoby o nieracjonalności ustawodawcy (zob. wyrok SN z 16 stycznia 2002 r. – V KKN 370/99, SIP nr 53016, oraz wyrok SN z 2 kwietnia 2001 r. – V KKN 481/99, LexisNexis nr 351467, OSNKW 2001, nr 7-8, poz. 66).

Szkoda materialna to straty, jakie poszkodowany poniósł (damnum emergens), oraz korzyści, jakie mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (lucrum cessans). Szkoda może wynikać również z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. W takim wypadku obowiązek naprawienia szkody obejmuje wszystkie powstałe z tego powodu koszty, przede wszystkim wydatki poniesione w związku z leczeniem, a także szkodę wynikłą z utraty zarobków w okresie leczenia. Szkoda niemajątkowa łączy się z krzywdą w sferze doznań psychicznych niesłusznie skazanego, tymczasowo aresztowanego lub zatrzymanego. Wyrażać się ona może w uczuciu poniżenia, utracie dobrego imienia, w cierpieniach fizycznych podczas odbywania kary.

Szkoda na mieniu obejmuje pokrycie poniesionych strat (damnum emergens) i utraconych korzyści (lucrum cessans) – art. 361 § 2 k.c. Damnum emergens, czyli szkoda rzeczywista, jest to strata w mieniu poszkodowanego. Chodzi tu o zmniejszenie aktywów lub zwiększenie pasywów na skutek niesłusznego skazania, niesłusznego zastosowania środków zabezpieczających albo niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Ustalenie tego rodzaju szkody następuje przy zastosowaniu metody dyferencyjnej, za pomocą której należy zbadać różnicę w stanie majątkowym przed zastosowaniem tych środków represji i po uniewinnieniu, umorzeniu postępowania albo orzeczeniu łagodniejszej kary (por. A. Duży, Dyferencyjna metoda…, s. 55 i n.). Dotyczy to przede wszystkim utraconych zarobków i wszelkich innych dochodów, jakie osoba taka mogłaby uzyskać, gdyby nie była niesłusznie represjonowana. Damnum emergens obejmuje także koszty poniesione przez oskarżonego na opłacenie obrońcy w toku postępowania karnego, także po uprawomocnieniu się wyroku. Lucrum cessans to utracona korzyść, jaką poszkodowany mógłby uzyskać, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Chodzi tu o brak przyrostu jego majątku na skutek niesłusznego represjonowania. Ustalenie utraconych korzyści następuje w sposób hipotetyczny. W orzecznictwie wskazuje się, że art. 361 § 2 k.c. w części dotyczącej utraconych korzyści wymaga przyjęcia hipotetycznego przebiegu zdarzeń i ustalenia wysokiego prawdopodobieństwa utraty korzyści. Ustawodawca nie wskazał bliższych kryteriów budowania tych hipotez, pozostawiając je wiedzy i doświadczeniu życiowemu składu orzekającego, stosowanym odpowiednio do okoliczności sprawy (por. wyrok SN z 14.10.2005 r., III CK 101/05, LEX nr 187042). Nie jest jednak wykluczone, że osoba niesłusznie skazana w ogóle nie poniesie szkody w tej postaci, np. gdy na zaspokojenie swoich potrzeb wydawała na wolności całość zarobków albo na wolności była utrzymywana przez inną osobę z uwagi na nieposiadanie żadnych dochodów (por. K. Cesarz, Szkody wynikłe…, s. 44 i n.).

Źródła:
Świecki Dariusz (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom II, wyd. III
Grzeszczyk Wincenty, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. X